แมงมัน....อาหารจานโปรดของชาวเหนือ (ตอนที่ 2)

เนื้อหาสำหรับกลุ่มสาระการเรียนรู้สังคมศึกษา ศาสนา และวัฒนธรรม   และผู้ที่สนใจทั่วไป

วิธีการหาแมงมัน    การหาแมงมันเพื่อมาทำเป็นอาหารนั้นมี 2 แบบ คือ
1.  การขุดหาไข่แมงมัน
          ชาวบ้านมักจะขุดหาแมงมันประมาณเดือนกุมภาพันธ์ ถึงเดือนเมษายน  การหาแหล่งรังหรือโพรงที่อยู่ของแมงมันที่ง่ายที่สุดก็คือ ชาวบ้านจะขุดบริเวณที่แมงมันเคยออก ขุดเพื่อหารูเล็กๆโดยสังเกตจากการพบแม่แมงมัน จากนั้นจึงขุดตามรูไปเรื่อยๆ จนกระทั่งพบโพรงไข่สำรองที่เรียกว่า "โผ้งเผาะ" ซึ่งเป็นรังขนาดเล็กแต่ก็มีไข่แมงมันอยู่บ้าง จากนั้นค่อยๆ ขุดลงไปจะพบโพรงจริงที่เรียกว่า "โผ้งใหญ่" จะพบไข่เป็นจำนวนมาก ค่อยๆตักไข่แมงมันทั้งหมด หากพบนางพญามักจะปล่อยไปเพื่อให้ออกไข่ต่อไป นำไข่ทั้งหมดมากรองด้วยผ้าขาวบางค่อยๆเทน้ำล้าง เรียกว่า "ถะหลอง" เพื่อคัดเอารัง  เศษดิน เศษรากไม้ออก ส่วนหลุมเดิมตามความเชื่อบางคนจะเอาใบไม้หรือเศษกระดูกสัตว์ใส่ไว้ก่อนกลบดินโดยเชื่อว่าแมงมันจะไม่ย้ายไปไหน การขุดแมงมันโดยวิธีนี้ เพื่อต้องการ ไข่  ตัวอ่อน และดักแด้ มาทำเป็นอาหาร   แต่การหาแมงมันด้วยวิธีนี้ แมงมันมักจะไม่มีให้ขุดหรือเก็บในปีต่อไป  ดังนั้นชาวบ้านมักจะไม่ขุดในที่บ้านของตัวเอง แต่มักไปขุดตามป่าหรือนอกบ้าน

                                                         การขุดหาไข่แมงมัน

                               รังแมงมัน  หรือโพรงที่อยู่  ชาวบ้านเรียกว่า "โผ้งแมงมัน"

                                                               ไข่แมงมันที่ขุดได้

2.   การเก็บแมงมัน   
         แมงมันจะเจริญเติบโตเต็มวัยของมันเมื่อฝนเริ่มตกในเดือนพฤษภาคม  ผืนดินมีความเปียกชื้นพอสมควร หลังจากฝนตกวันแรกไปแล้วประมาณ 1 วัน ช่วงตอนเย็นเวลาประมาณ 16.00-20.00 น.เป็นช่วงเวลาที่แมงมันจะออกจากรู แต่ถ้าเย็นวันนั้นฝนตกแมงมันก็จะไม่ออกจากรูและรอวันถัดไปที่ไม่มีฝนตก  แมงมันที่เก็บมาเป็นอาหารคือแมงมันหลวง หรือแมงมันแม่ หรือแมงมันก่ำตามแต่ละท้องถิ่นจะเรียกกัน  ชาวบ้านจะเตรียมขวดเปล่า ขี้เถ้า แล้วเดินหารูแมงมันตามบริเวณที่แมงมันเคยออกเมื่อปีก่อนๆ สังเกตแม่แมงมันจะขุดรูขึ้นมาก่อนและขยายรูให้ใหญ่ขึ้นเพื่อจะให้ลูกแมงมันออกมาจากรูได้  เมื่อเห็นจะเอาไม้ปักใกล้ๆบริเวณนั้นเป็นสัญลักษณ์แห่งความเป็นเจ้าของไว้ก่อนเรียกว่า "หมายรู"  เป็นการจับจอง แล้วเดินหาตามบริเวณนั้น เผื่อจะมีรูอื่นๆให้จับจองอีก  เมื่อมีลูกแมงมันเริ่มออกรูคนที่เก็บจะใช้ขี้เถ้าที่เตรียมมาโรยเป็นทางเพื่อกันไม่ให้แม่แมงมันมากัดได้ เพราะหากโดนกัดจะคันมาก  แมงมันบางรูจะมีแมงมันออกมาเป็นจำนวนมากและรวดเร็วจนเก็บแทบไม่ทันเรียกกันว่า "แมงมันกึน"   วิธีการเก็บมักจะรอให้สลัดปีกก่อนแล้วจึงเก็บโดยการจับที่ปีก หากจับช้าไปแมงมันก็จะบินหนีไปอย่างรวดเร็ว   ช่วงเวลาที่เก็บไม่ควรส่งเสียงดังหรือเดินจนหน้าดินสะเทือน ทั้งนี้เป็นเพราะถ้ามันรู้ตัวว่าจะมีภัยแมงมันจะไม่ออกมา   การเก็บบางครั้งก็ค่ำมืดต้องหาตะเกียงหรือไฟฉายมาส่อง    แต่ในบางครั้งมีแมงมันเป็นจำนวนมากที่ไม่มีคนพบเห็นก็จะบินมาเล่นไฟเหมือนแมลงทั่วไป  ชาวบ้านมักจะเอาน้ำใส่กาละมังวางไว้ใต้หลอดไฟก็จะสามารถเก็บเอาแมงมันมาเป็นอาหารได้เหมือนกัน

                                                       แมงมันกำลังออกจากรู

 การเก็บแมงมัน

การทำอาหารจากแมงมัน
     1.   อาหารที่ทำจากไข่แมงมัน  ไข่แมงมันสามารถนำมาประกอบอาหารได้หลายชนิด เช่น แกงใส่ไข่  ใส่ต้นหอม  ต้มใส่ผักกาด  เครื่องปรุงมี กะปิ หอมแดง พริกแห้ง  นอกจากนี้ไข่แมงมันยังสามารถเก็บไว้รับประทานนานๆ ได้ โดยการดองไข่แมงมัน เรียกว่า “แมงมันจ่อม”  วิธีการก็คือ นำน้ำแช่ข้าวเหนียว(น้ำข้าวมวก) ใส่เกลือเล็กน้อย  ต้มน้ำให้สุก ใส่ไข่แมงมันลงไปดองในภาชนะที่มีฝาปิด ทิ้งไว้สัก 2-3  วัน จะมีรสเปรี้ยวนิดหน่อยวิธีรับประทานโดยการนำแมงมันจ่อมมาโรยด้วยพริกแห้งปิ้งที่โขลกหยาบๆ โรยหน้าพร้อมกับต้นหอมผักชีรับประทานกับสะเดาที่ลวกแล้ว
 

                                           แมงมันจ่อมที่วางขายตามท้องตลาด                                                 

                                                              แกงไข่แมงมัน

 
2.  อาหารจากลูกแมงมัน  หรือแมงมันแม่ที่มีปีก ชาวบ้านนิยม นำมาคั่วใส่เกลือนิดหน่อย หรือบางคนใส่น้ำมันพืชลงไปเล็กน้อย  ชาวบ้านเรียก "แมงมันคั่ว" รับประทานกับข้าวเหนียว  แมงมันคั่วสามารถเก็บไว้ทานได้นานๆ  และสามารถนำมาทำเป็น “น้ำพริกแมงมัน”  โดยการนำแมงมันคั่ว เด็ดปีกออกโขลกกับพริกหนุ่ม พร้อมเครื่องปรุง เกลือป่น หอม กระเทียม

                                                                    แมงมันคั่ว

         วัฒนธรรมในการรับประทานอาหารของแต่ละภาคมักจะแตกต่างกันไปซึ่งมักจะขึ้นอยู่กับทรัพยากรธรรมชาติของท้องถิ่น  การรับประทานแมงมันก็เช่นกันเป็นอาหารที่โปรดปรานทางภาคเหนือซึ่งนับวันจะหายากเนื่องจากมีการขุดมารับประทานตั้งแต่เป็นไข่อยู่ในดิน เป็นการตัดตอนทำลายวงจรชีวิตของมันไป เหมือนดังเช่น กบ เขียด ปู ปลา แมงดา ที่อาศัยอยู่ตามธรรมชาติลดจำนวนลงอย่างรวดเร็วแต่สัตว์พวกนี้ยังสามารถเพาะเลี้ยงได้  ส่วนแมงมันยังไม่มีใครสามารถเพาะเลี้ยงได้  ดังนั้นจึงสมควรที่อนุรักษ์เอาไว้ห้ามมิให้มีการขุดเพื่อจะได้มีให้รับประทานต่อไปนาน ๆ 

ประเด็นคำถามเพื่อนำไปสู่การอภิปรายในห้องเรียน
            1.  อธิบายลักษณะรังที่อยู่ของแมงมัน
            2.  อธิบายการหาแมงมันโดยวิธีการเก็บแมงมัน
            3.  อธิบายวิธีการทำอาหารจากไข่แมงมัน
           4.  อธิบายวิธีการทำอาหารจากแมงมันแม่
           5.  เสนอแนะวิธีการอนุรักษ์แมงมัน

กิจกรรมเสนอแนะ
          1.   สัมภาษณ์แม่ค้าหรือชาวบ้านถึงกรรมวิธีในการนำแมงมันมาทำเป็นอาหาร
          2.   ศึกษาค้นคว้าเพิ่มเติมจากอินเทอร์เน็ต

การบูรณาการกับกลุ่มสาระการเรียนรู้อื่นๆ
 สามารถบูรณาการกับกลุ่มสาระวิทยาศาสตร์    การงานอาชีพและเทคโนโลยี  และภาษาไทย

อ้างอิงแหล่งที่มาของข้อมูล  / ภาพประกอบ
https://www.horapa.com/webboard/show.php?Category=&No=3330
https://www.dnp.go.th/FOREMIC/NForemic/this_month/Carebara%20castanea/carebara.htm
https://se7en.allblogthai.com/11
https://kanchanapisek.or.th/kp8/cem/cem704.html
https://www.banrongkhun.com/webboard/view.php?Qid=252&cat=2
https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B9%81%E0%B8%A1%E0%B8%87%E0%B8%A1%E0%B8%B1%E0%B8%99

 
ที่มา : https://www.sahavicha.com/?name=knowledge&file=readknowledge&id=2677