ทำไมสุนทรภู่จึงแต่งนิราศ

                                                    ที่มาของภาพ  https://hilight.kapook.com/view/24209

                                                  ไม่เมาเหล้าแล้วแต่เรายังเมารัก
                                             สุดจะหักห้ามจิตคิดไฉน
                                             ถึงเมาเหล้าเช้าสายก็หายไป
                                             แต่เมาใจนี้ประจำทุกค่ำคืนฯ
                                                                   (นิราศภูเขาทอง : สุนทรภู่)
              กลอนวรรคทองจากนิราศภูเขาทองซึ่งสุนทรภู่แต่งขึ้นเมื่อครั้งเดินทางไปนมัสการเจดีย์ภูเขาทองที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ประมาณ พ.ศ. 2371  เหตุที่ยกกลอนบทนี้มาเกริ่นนำเนื่องจากนิราศภูเขาทองเป็นนิราศที่ได้รับยกย่องว่าแต่งได้เยี่ยมที่สุด  และกรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการได้นำนิราศภูเขาทองของสุนทรภู่มาเป็นสื่อสำหรับให้นักเรียนชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 1 เพื่อให้นักเรียนได้ศึกษาถึงความงดงามของภาษาวรรณศิลป์  การแสดงถึงอารมณ์โศกที่สุนทรภู่รำลึกถึงพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย 
           สุนทรภู่ได้รับยกย่องจากองค์การยูเนสโกให้เป็นบุคคลสำคัญของโลก ด้านงานวรรณกรรม  หรือ “มหากวีแห่งรัตนโกสินทร์" หรือ “เชกสเปียร์แห่งประเทศไทย" และวันที่ 26 มิถุนายนซึ่งเป็นวันเกิดของสุนทรภู่จึงกำหนดให้เป็น "วันสุนทรภู่"  
         สำหรับประวัติของสุนทรภู่นั้นมีผู้นำมาเขียนเผยแพร่มากมายตามเว็บไซต์ต่างๆและจะไม่ขอนำมากล่าว ณ ที่นี้ แต่จะขอวิเคราะห์ถึงผลงานของสุนทรภู่ที่ปรากฏดังนี้
ประเภทนิทาน  จำนวน  5  เรื่อง ได้แก่
          เรื่องโคบุตร, เรื่องพระอภัยมณี, เรื่องพระไชยสุริยา, เรื่องลักษณวงศ์, เรื่องสิงหไกรภพ
ประเภทสุภาษิต จำนวน  3  เรื่อง  ได้แก่
          - สวัสดิรักษา- คาดว่าประพันธ์ในสมัยรัชกาลที่ 2 ขณะเป็นพระอาจารย์ถวายอักษรแด่เจ้าฟ้าอาภรณ์
          - สุภาษิตสอนหญิง - เป็นหนึ่งในผลงานซึ่งยังเป็นที่เคลือบแคลงว่า สุนทรภู่เป็นผู้ประพันธ์จริงหรือไม่
          - เพลงยาวถวายโอวาท - คาดว่าประพันธ์ในสมัยรัชกาลที่ 3 ขณะเป็นพระอาจารย์ถวายอักษรแด่เจ้าฟ้ากลางและเจ้าฟ้าปิ๋ว
ประเภทบทละคร  จำนวน  1 เรื่อง  คือ   เรื่องอภัยณุราช ซึ่งเขียนขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 4 เพื่อถวายพระองค์เจ้าดวงประภา พระธิดาในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว
ประเภทบทเสภา  จำนวน  2  เรื่อง ได้แก่
          เรื่องขุนช้างขุนแผน (ตอนกำเนิดพลายงาม)
          เรื่องพระราชพงศาวดาร
ประเภทกลอนนิราศ  จำนวน  9 เรื่อง  เรียงตามปี พ.ศ.สรุปได้ดังนี้   
          - นิราศเมืองแกลง (พ.ศ. 2349  ) สมัยรัชกาลที่ 1 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก
 แต่งเมื่อหลังพ้นโทษจากคุก และเดินทางไปหาพ่อที่เมืองแกลง 
          - นิราศพระบาท (พ.ศ. 2350) สมัยรัชกาลที่ 1  แต่งหลังจากกลับจากเมืองแกลง และต้องตามเสด็จพระองค์เจ้าปฐมวงศ์ไปนมัสการรอยพระพุทธบาทที่จังหวัดสระบุรีในวันมาฆบูชา 
          - นิราศภูเขาทอง (ประมาณ พ.ศ. 2371) สมัยรัชกาลที่ 3 แต่งโดยสมมุติว่า เณรหนูพัด เป็นผู้แต่งไปนมัสการพระเจดีย์ภูเขาทองที่จังหวัดอยุธยา 
          - นิราศสุพรรณ (ประมาณ พ.ศ. 2374) สมัยรัชกาลที่ 3  แต่งเมื่อครั้งยังบวชอยู่ และไปค้นหายาอายุวัฒนะที่จังหวัดสุพรรณบุรี เป็นผลงานเรื่องเดียวของสุนทรภู่ที่แต่งเป็นโคลง 
          - นิราศวัดเจ้าฟ้า (ประมาณ พ.ศ. 2375) สมัยรัชกาลที่ 3  แต่งเมื่อครั้งยังบวชอยู่ และไปค้นหายาอายุวัฒนะตามลายแทงที่วัดเจ้าฟ้าอากาศ (ไม่ปรากฏว่าที่จริงคือวัดใด) ที่จังหวัดอยุธยา 
          - นิราศอิเหนา (ไม่ปรากฏ, คาดว่าเป็นสมัยรัชกาลที่ 3) แต่งเป็นเนื้อเรื่องอิเหนารำพันถึงนางบุษบา 
          - รำพันพิลาป (พ.ศ. 2385)    แต่งเมื่อครั้งจำพรรษาอยู่ที่วัดเทพธิดาราม แล้วเกิดฝันร้ายว่าชะตาขาด จึงบันทึกความฝันพร้อมรำพันความอาภัพของตัวไว้เป็น "รำพันพิลาป" จากนั้นจึงลาสิกขาบท 
          - นิราศพระประธม (พ.ศ. 2385) เชื่อว่าแต่งเมื่อหลังจากลาสิกขาบทและ ไปนมัสการพระประธมเจดีย์ (หรือพระปฐมเจดีย์) ที่เมืองนคร ชัยศรี 
          - นิราศเมืองเพชร (พ.ศ. 2388)  แต่งเมื่อไปธุระราชการอย่างใดอย่างหนึ่ง นิราศเรื่องนี้มีฉบับค้นพบเนื้อหาเพิ่มเติมซึ่ง อ.ล้อม เพ็งแก้ว เชื่อว่า บรรพบุรุษฝ่ายมารดาของสุนทรภู่เป็นชาวเมืองเพชร
           จะเห็นได้ว่าผลงานประเภทกลอนนิราศมีจำนวนมากที่สุดและกวีรุ่นหลังได้ยึดแบบอย่างการแต่งกลอนนิราศของสุนทรภู่เป็นแม่แบบในการแต่งนิราศ
            นิราศ คือ บทประพันธ์ที่แต่งขึ้นเพื่อบรรยายถึงสภาพการเดินทาง  ด้วยสมัยก่อนการเดินทางค่อนข้าง ลำบากและใช้เวลานาน  นักเดินทางจึงแก้ความเหงาเบื่อด้วยการประพันธ์บทกวี  พรรณนาถึงการเดินทางและสภาพภูมิประเทศ  โดยมากมักโยงเข้ากับความรัก  
นิราศของสุนทรภู่  นอกจากจะพรรณนาการเดินทางแล้ว  ท่านยังสอดแทรกคติธรรม ข้อ
เตือนใจต่างๆ และเปรียบเทียบถึงชีวิตของตัวท่านเองเข้าไว้ด้วย  ทำให้นักศึกษางานของท่านสืบเสาะประวัติของท่านจาก งานนิพนธ์ของท่านเองได้มาก ท่านสุนทรภู่แต่งนิราศไว้มาก  แต่เท่าที่พบในปัจจุบันมี ๘ เรื่อง คือ  นิราศเมืองแกลง นิราศพระบาท นิราศภูเขาทอง  นิราศวัดเจ้าฟ้า  นิราศอิเหนา  นิราศสุพรรณ  นิราศพระประธม  และนิราศเมืองเพชร   ส่วน รำพันพิลาป ก็มีเนื้อความรำพึงรำพันทำนองเดียวกับนิราศ เนื้อหาเกี่ยวกับชีวประวัติของท่านสุนทรภู่เป็น ส่วนใหญ่  นอกเหนือจากนี้  ในช่วงเวลาที่ท่านบวชเป็นพระนั้น  ท่านได้ธุดงค์ไปทั่ว  จึงเชื่อว่ายังมีนิราศ เรื่องอื่นของท่านที่ยังมิได้ค้นพบ หรืออาจไม่มีวันค้นพบก็ได้  เพราะต้นฉบับอาจถูกทำลายไปเสียแล้วเมื่อ ครั้งปลวกขึ้นกุฏิของท่านที่วัดเทพธิดาราม
          ทำไมสุนทรภู่จึงแต่งนิราศไว้มากตามที่ปรากฏมีจำนวนถึง 9 เรื่อง ถ้าวิเคราะห์ตามปี พ.ศ.จะพบว่าสุนทรภู่แต่งนิราศเรื่องแรกคือเรื่องนิราศเมืองแกลงเมื่อปี พ.ศ. 2349  และเรื่องที่สองคือนิราศพระบาท ซึ่งตรงกับสมัยรัชกาลที่ 1 นั้นเป็นช่วงวัยหนุ่มของสุนทรภู่จึงต้องโทษเนื่องจากไปรักใคร่ชอบพอกับนางในชื่อจัน จึงต้องจำคุก  
           ชีวิตของสุนทรภู่ในช่วงสมัยรัชกาลที่ 2 เป็นช่วงที่สุนทรภู่ได้รับพระมหากรุณาธิคุณจากพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยมากที่สุดเพราะพระองค์ทรงโปรดกวีและสุนทรภู่ก็เป็นผู้หนึ่งที่ทรงโปรดปรานมาก ทั้งนี้เพราะสุนทรภู่เป็นปฏิภาณกวี แต่งกลอนถวายเป็นที่พอพระราชหฤทัยหลายครั้ง แต่สุนทรภู่นั้นตามประวัติเล่าว่าชอบเสพสุราแลต้องโทษหลายครั้ง ในเวลาที่สุนทรภู่ต้องโทษ ถ้าทรงติดขัดในบทพระราชนิพนธ์ใด ก็มักจะทรงให้เบิกตัวสุนทรภู่ออกมาแก้ไข และสุนทรภู่ก็มีปฏิภาณ ทำให้เอาตัวรอด ได้รับพระราชทานอภัยโทษ อยู่เสมอ ดังที่ ม.จ.จันทร์จิรายุ รัชนี ทรงรวบรวมเล่าไว้ว่า ครั้งหนึ่ง พระบาทสมเด็จ พระพุทธเลิศหล้าฯ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯ และสุนทรภู่ ได้ร่วมเล่นสักวากลอนสดที่ลงท้ายด้วยคำตาย ซึ่งหาคำมารับสัมผัสยาก ปรากฏว่าต่างก็สามารถต่อกลอนสักวากันได้อย่างรวดเร็ว ดังนี้ 
พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าฯ   :   สักวาระเด่นมนตรี จรลีเลยลงสรงในสระ 
พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯ        :   เอาพระหัตถ์ขัดพระองค์ทรงชำระ
สุนทรภู่                              :    แล้วเรียกพระอนุชามากระซิบ 
พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าฯ   :   นั่นกอบัวมีดอกเพิ่งออกฝัก
พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯ         :   จงไปหักเอาแต่ฝักบัวดิบ
สุนทรภู่                               :    โน่นอีกกอแลไปไกลลิบลิบ
พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าฯ   :   ให้ข้างใน ไปหยิบเอา 
          หลังจากที่พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเสด็จสวรรคต  ชีวิตราชการของสุนทรภู่ไม่เจริญก้าวหน้าจึงลาออกจากราชการและออกบวชเดินทางไปยังสถานที่ต่างๆ จึงทำให้สุนทรภู่ได้แต่งนิราศได้อีกหลายเรื่องดังปรากฏได้แก่ นิราศภูเขาทอง  นิราศวัดเจ้าฟ้า  นิราศอิเหนา  นิราศสุพรรณ  นิราศพระประธม  รำพันพิลาป และนิราศเมืองเพชร   ซึ่งน่าจะสันนิษฐานได้ว่าสุนทรภู่มีความน้อยเนื้อต่ำใจในบุญวาสนาที่เคยได้รับพระมหากรุณาธิคุณสูงสุดแต่ชีวิตกลับผกผันเมื่อสิ้นแผ่นดินรัชกาลที่ 2 ดังปรากฏในนิราศภูเขาทองหลายตอนว่า

ที่มาของภาพ  https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%94%E0%B8%A0%E0%B8%B9%E0%B9%80%E0%B8%82%E0%B8%B2%E0%B8%97%E0%B8%AD%E0%B8%87

                                  สิ้นแผ่นดินสิ้นนามตามเสด็จ 
                            ต้องเที่ยวเตร็ดเตรีหาที่อาศัย .........  และ 
                            ล้วนหนามเหน็บเจ็บแสบคับแคบใจ
                            เหมือนนกไร้รังเร่อยู่เอกา
                           และตอนหนึ่งจากรำพันพิลาปว่า
                                " แต่ปีวอกออกขาดราชกิจ
                            บรรพชิตพิศวาสพระศาสนา
                            เหมือนลอยล่องท้องทะเลอยู่เอกา 
                            เห็นแต่ฟ้าฟ้าก็เปลี่ยวสุดเหลียวแล
           จากตัวอย่างกลอนนิราศที่ยกมาจะเห็นว่าสุนทรภู่มีความทุกข์หลังจากที่พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเสด็จสวรรคตจึงน่าจะเป็นไปได้ว่าความทุกข์เป็นสาเหตุที่ทำให้สุนทรภู่แต่งนิราศ

กลุ่มสาระการเรียนรู้   ภาษาไทย
คำถามเพื่อการอภิปราย
        อะไรน่าจะเป็นเหตุผลที่ทำให้สุนทรภู่แต่งกลอนนิราศได้มากกว่าวรรณกรรมประเภทอื่น   
จงอภิปราย
บูรณาการกับกลุ่มสาระการเรียนรู้   สังคมศึกษา   ประวัติศาสตร์  ประวัติบุคคลสำคัญ
กิจกรรมเสนอแนะ
          1. จัดกิจกรรมวันสุนทรภู่    ประกวดแต่งกลอน   วาดภาพ   อ่านทำนองเสนาะบทกลอน
ของสุนทรภู่
          2. ประกวดนางในวรรณคดี
          3. ศึกษาประวัติชีวิตและผลงานของสุนทรภู่ จากหนังสือ  และเว็บไซต์ในแหล่งอ้างอิงและเขียนสรุปเป็นองค์ความรู้